فصل پنجم: تاریخچه و سیر تحول کتابخانه ها در ایران
نقش عوامل پویای تاریخی در شکل‌گیری هویت کتابخانه‌های ایرانی
تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، همواره نقشی اساسی در پیشرفت یا انحطاط نهادهای کتابخانه‌ای داشته‌اند. بررسی دقیق این عوامل در ادوار مختلف تاریخی، راهی برای فهم عمیق‌تر جایگاه و عملکرد کتابخانه‌ها در ایران است. از دوره‌های پیش از اسلام تا عصر حاضر، می‌توان در هر دوره به عواملی اشاره کرد که بر سرنوشت و کارکرد کتابخانه‌ها در این سرزمین تأثیرگذار بوده‌اند.
در دوران پیش از اسلام، گرایش به حفظ و انتقال دانش، عمدتا در قالب کتب مذهبی و دانش‌های محلی شکل می‌گرفت. در این دوره، کتابخانه‌ها به صورت مراکز کوچکی عمل می‌کردند که به گونه‌ای با بافت اجتماعی و فرهنگی جوامع محلی گره خورده بودند. اما با ورود اسلام و گسترش تمدن اسلامی، کتابخانه‌ها در ایران به مراکز مهمی برای جمع‌آوری، نگهداری و ترویج دانش تبدیل شدند. حمایت پادشاهان و حاکمان از این مراکز، و همچنین تلاش‌های دانشمندان و علمای دین، از جمله عوامل تعیین کننده در این رشد بود.
در دوره‌های سلطنتی مانند صفویه و قاجار، عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، نقش پررنگی در شکل‌گیری و فعالیت کتابخانه‌ها داشتند. حمایت از کتابخانه‌ها در برخی از این دوره‌ها، بر اساس نیازهای سیاسی حاکمان و به منظور مشروعیت‌بخشی به قدرت آن‌ها صورت می‌گرفت. در برخی دوره‌ها، رقابت میان نهادهای مختلف علمی و فرهنگی نیز در فعالیت و پیشرفت کتابخانه‌ها تأثیرگذار بود. این رقابت‌ها گاه به رقابت میان علما و دانشمندان تبدیل شده و نوعی تحرک و تنوع در کتابخانه‌های مختلف ایجاد می‌کرد. همچنین، سطح سواد عمومی و دسترسی به منابع، نقش مهمی در رشد و توسعه کتابخانه‌ها داشت.
با ظهور عصر جدید و گسترش ارتباطات، تغییرات تکنولوژی و نیازهای آکادمیک، کتابخانه‌ها نیز به سمت نوآوری و تطبیق با شرایط جدید حرکت کردند. ظهور چاپ، توسعه سیستم‌های کتابداری مدرن و نیاز روزافزون به اطلاعات، عوامل مؤثری در این تغییر بودند. همزمان، گاهی عوامل داخلی، مانند کمبود منابع و بودجه، یا عوامل خارجی، مثل سیاستگذاری نادرست و یا کم‌توجهی به نیازهای جامعه، می‌توانستند مانع از پیشرفت کتابخانه‌ها شوند.
با این حال، در هر دوره، نقش کتابخانه‌ها در حفظ میراث فرهنگی و انتقال دانش، به وضوح قابل مشاهده است. از مراکز علمی و فرهنگی گرفته تا انبارهای دانش و مراکز ترویج فرهنگ، این نهادها در پیوند تنگاتنگی با تحولات اجتماعی و سیاسی هر عصر، رشد یا انحطاط خود را تجربه کرده‌اند.
نقش ارکانِ فرهنگی و حاکمتی در بنا و بسطِ کتابخانه های ایران
نقش آفرینی نهادهای متعدد، از دولت و نهادهای مذهبی تا حامیان خصوصی، در شکل‌گیری و پیشرفت کتابخانه‌های ایرانی، طی اعصار مختلف، همواره یک عنصر کلیدی بوده است. این تعاملات پیچیده، که در بافت اجتماعی و فرهنگی هر دوره ریشه دارد، به درک جامع‌تر از جایگاه و کارکرد کتابخانه‌ها در ایران کمک شایانی می‌کند.
دولت، به عنوان یکی از ارکانِ اصلیِ حامی و یا مانعِ پیشرفت کتابخانه‌ها، در ادوار مختلف نقش متغیری را ایفا کرده است. در برخی دوره‌ها، حمایتِ مستقیمِ شاهان و سلاطین، عاملِ اصلیِ ایجاد و توسعه مراکز علمی و کتابخانه‌ها بوده است. این حمایت‌ها، گاهی به صورتِ مستقیم و از طریق اهداء منابع و تخصیص بودجه، و گاهی به صورتِ غیرمستقیم، از طریق ایجادِ زمینه‌های مناسب برای فعالیتِ علمی و فرهنگی، صورت می‌گرفته است. در این دوره‌ها، کتابخانه‌ها به عنوان نمادِ اقتدار و شکوهِ حکومت و به منظور مشروعیت‌بخشی به قدرت آن عمل می‌کرده‌اند. اما در مواقعی نیز، بی توجهی یا سیاستگذاری نادرستِ حاکمان، مانعِ رشد و توسعه کتابخانه‌ها گردیده است.
نهادهای مذهبی نیز در طول تاریخ، تأثیر بسزایی بر فعالیت و توسعه کتابخانه‌ها داشته‌اند. مدارسِ دینی، حوزه‌های علمیه، و مراکزِ آموزشیِ مذهبی، همواره به عنوان مکان‌هایِ مهمِ جمع‌آوری و نگهداریِ کتب و نسخ خطی عمل می‌کرده‌اند. علما و دانشمندانِ مذهبی، با حمایت از کتابخانه‌ها و جمع‌آوری و کپی‌برداریِ کتب، نقشِ مهمی در حفظ و انتقالِ میراث فرهنگی و دانشِ اسلامی داشته‌اند. رقابتِ بین علما و دانشمندان، گاهی به تحرک و تنوع در فعالیت‌های کتابخانه‌ای منجر شده است.
اما نقشِ حامیان خصوصی و افراد خیر نیز در شکل‌گیری و توسعه کتابخانه‌ها نادیده گرفته نمی‌شود. افرادِ ثروتمند و صاحب نفوذ، به عنوان حامیان مالی و معنوی کتابخانه‌ها، با اهداء منابع مالی و کمک به تاسیس و توسعهِ مراکز کتابخانه‌ای، نقش تعیین کننده‌ای داشته‌اند. این حامیان، گاهی به دنبالِ تثبیت جایگاه اجتماعی و یا برآوردنِ اهداف معنوی و علمی خود بودند.
در مجموع، می‌توان گفت که کتابخانه‌های ایرانی، محصولِ یک تعامل پیچیده میان نهادهای مختلف، از جمله دولت، نهادهای مذهبی و حامیان خصوصی بوده‌اند. این عوامل، با توجه به شرایطِ اجتماعی و سیاسی هر عصر، هم در توسعه و هم در انحطاطِ این نهادهای فرهنگی تأثیرگذار بوده‌اند. عوامل متعدد دیگر، از جمله نیازهای اجتماعی، پیشرفت‌های علمی و فرهنگی و همچنین رقابت‌های داخلی و خارجی، در شکل‌گیری و پیشرفت کتابخانه‌ها دخیل بوده‌اند.
