علم آفرینان/حمیدرضا ملکوتی شاد؛ خبرنگارِ کارآمد، افزون بر توانایی شنیدنِ دقیق، باید به هنرِ طرح پرسش‌های مؤثر و همسو با موضوع مصاحبه نیز مسلط باشد. پرسش‌هایی که نه تنها پاسخ‌های مطلوب را برمی‌انگیزند، بلکه به عمقِ موضوع نیز راه می‌یابند و عمق مصاحبه را افزایش می‌دهند. طرح چنین پرسش‌هایی، مستلزم شناختِ عمیق موضوع و درکِ نگرشِ مصاحبه‌شونده است.
اولین گام، شناخت دقیقِ موضوع مصاحبه و اهداف آن است. خبرنگار، پیش از هرگونه اقدام، باید با مطالعه دقیق و جستجوی اطلاعات مرتبط با موضوع، خود را به‌طور کامل با آن آشنا کند. این آشنایی، به او در شکل‌دهیِ پرسش‌های مناسب و همسو با هدفِ مصاحبه کمک می‌کند. پرسش‌هایی که در راستای کشفِ جنبه‌های گوناگونِ موضوع طرح می‌شوند، به مراتب تاثیرگذارترند.
پس از آشنایی با موضوع، خبرنگار باید به شناختِ شخصیتِ مصاحبه‌شونده و نگرش وی نسبت به موضوع توجه کند. این شناختِ روانشناختی، به شکل‌دهیِ پرسش‌هایی که در راستای درکِ دیدگاه‌های مصاحبه‌شونده طراحی شده‌اند، کمک می‌کند. پرسش‌هایی که مستقیماً به نقطه ضعف‌ها و قوت‌های مصاحبه‌شونده می‌پردازند، می‌توانند به او امکانِ ابراز نظر و ارائه دیدگاه‌های منحصربه‌فرد را بدهند.
ساختار و فرمول‌بندی پرسش‌ها نیز از اهمیتِ بالایی برخوردار است. خبرنگار باید از پرسش‌های باز استفاده کند؛ پرسش‌هایی که پاسخ‌های طولانی و متنوع را برمی‌انگیزند. استفاده از پرسش‌های تفسیرگرا، پرسش‌هایی که از مصاحبه‌شونده می‌خواهند در مورد موضوعِ خاصی نظر بدهند، می‌تواند به شکل‌گیری یک گفتگوی عمیق‌تر منجر شود. با این وجود، استفاده از پرسش‌های بسته نیز در موارد خاص، ضروری است. به‌عنوان‌مثال، پرسش‌هایی که به دریافتِ اطلاعاتِ خاص و مشخص نیاز دارند.
اهمیتِ تنظیمِ زمان و ترتیب پرسش‌ها را نباید نادیده گرفت. خبرنگار باید در طرح پرسش‌ها، منطقِ خاصی را رعایت کند. پرسش‌ها باید به ترتیب و به شکلی گام به گام، به موضوعات کلیدی مرتبط با مصاحبه بپردازند. به‌عبارتی، پرسش‌ها باید به گونه‌ای مطرح شوند که به مصاحبه‌شونده فرصتِ تفکر و ارائه پاسخ‌های دقیق و منسجم را بدهد.
همراه با پرسش‌های اصلی، می‌توان از پرسش‌های دنباله‌دار و پی‌جویی استفاده کرد. این پرسش‌ها، برای آشنایی بیشتر خبرنگار با دیدگاه مصاحبه‌شونده و دریافت پاسخ‌های عمیق‌تر، نقشِ اساسی ایفا می‌کنند. پرسش‌های پی‌جویی، به ویژه در مواردی که مصاحبه‌شونده تمایل به ارائه پاسخ‌های کلی دارد، بسیار مفید هستند.
مهم‌تر از همه، استفاده از لحن مناسب و احترام‌آمیز، در طرح پرسش‌ها از اهمیتِ بالایی برخوردار است. خبرنگار باید با لحنی محترمانه و صمیمانه با مصاحبه‌شونده ارتباط برقرار کند. این لحنِ مناسب، سبب می‌شود که مصاحبه‌شونده با اعتماد و اطمینان، پاسخ‌های صادقانه و درستی ارائه دهد. این مهم، در کنار زبان بدن، در رسیدن به درکِ صحیح از نظرِ مصاحبه‌شونده تاثیرگذار خواهد بود.
هنرِ پاسخگوییِ دلسوزانه به انتقادات و پرسش‌های پیچیده
خبرنگاری، فراتر از جمع‌آوری اطلاعات، هنرِ تعاملِ مؤثر با سوژه‌هاست. در مواجهه با انتقادات و پرسش‌های پیچیده، خبرنگارِ کارآمد نه تنها به پاسخ‌های درست، بلکه به ارتباطِ انسانی و ایجاد فضایی امن برای بیان آزادانه نیازمند است.
چگونگیِ واکنش به انتقادات، نشانگرِ صلاحیتِ خبرنگار و توانایی او در مدیریتِ گفتگو است. در این زمینه، صبر و حوصله نقش اساسی ایفا می‌کند. برخوردِ تند و واکنشِ سریع، می‌تواند موجب قطعِ ارتباط و عدمِ درکِ دقیقِ دیدگاه سوژه شود. خبرنگار باید با شنیدنِ دقیقِ انتقاد، به جای دفاعِ سریع، فرصتِ ارائهِ کاملِ نظر سوژه را فراهم کند. این امر، مستلزمِ تسلط بر زبانِ بدن و زبانِ گفتاری، به‌گونه‌ای که نشان‌دهنده‌ی شنیده‌شدنِ حرف‌ها باشد، است.
پرسش‌های پیچیده، غالباً در جستجویِ ابعادِ پنهان و مبهمی از موضوع هستند. خبرنگارِ حرفه ای، با درکِ ماهیتِ این پرسش‌ها، می‌تواند به‌جای پاسخ‌های سطحی، در جستجویِ ابعادِ عمیق‌تر موضوع باشد. این جستجو، مستلزمِ ایجاد فضایی است که سوژه را به صحبت بیشتر ترغیب کند. پرسش‌های دنباله‌دار و پی‌جویی، در این راستا بسیار مفیدند. همراه با پرسیدنِ پرسش‌های هدفمند، خبرنگار باید با حوصله‌ی کافی، به تحلیلِ پاسخ‌ها بپردازد تا بتواند به درکی عمیق‌تر از نظرِ سوژه دست یابد.
همچنین، مهم است که خبرنگار، خود را به‌طور کامل، با زمینهِ موضوع آگاه سازد. شناختِ زمینه‌های پیچیده و مناظرات مرتبط با آن، به او کمک می‌کند تا به پرسش‌های پیچیده و انتقادات، به گونه‌ای پاسخ دهد که همسو با منطقِ موضوع باشد.
مهمترین نکته، احترام و دلسوزی است. در برخورد با سوژه‌ها، باید به احساساتِ آن‌ها احترام گذاشت. خبرنگارِ حرفه‌ای، به‌گونه‌ای با سوژه تعامل می‌کند که سوژه احساس کند نظرش ارزش شنیده شدن را دارد، و این احترام و دلسوزی، به شکل‌گیریِ مصاحبه‌ای صادق و درستی کمک می‌کند. در این راستا، با استفاده از جملاتِ محترمانه و عباراتی که حاکی از درکِ سوژه باشد، می‌توان به آرامی در جهتِ پاسخ به پرسش‌های پیچیده گام برداشت.
به‌طور خلاصه، واکنشِ مناسب به انتقادات و پرسش‌های پیچیده، فراتر از ارائه پاسخ، به خلقِ ارتباطی مؤثر میان خبرنگار و سوژه می‌انجامد. این ارتباط، موجب می‌شود تا دیدگاه‌ها به شکلی عمیق‌تر و صادقانه‌تر به تصویر کشیده شوند و مصاحبه‌ای تاثیرگذار و ارزشمند شکل گیرد.
نقش شمشیر دو لبه خلاصه سازی: هنر تقطیر حقیقت
مصاحبه، دریچه‌ای به دنیای پیچیده افکار و احساسات است. اما گنجینه اطلاعات به دست آمده در این گفتگوها، اگر بدون ساختار و روش صحیح خلاصه شوند، به انبار بی مصرفی مبدل خواهند شد. خبرنگارِ کارآمد، نقش یک نجار ماهر را بازی می کند که باید از تکه‌های پراکنده اطلاعات، اثری ماندگار و قابل فهم بسازد. خلاصه سازیِ موثر، نه تنها وقت مخاطب، بلکه اعتبارِ مصاحبه و خودِ خبرنگار را نیز حفظ می کند.
یکی از کلیدی ترین راهکارها، شناساییِ ایده‌های اصلی در هر بخش از مصاحبه است. خبرنگار باید با دقت تمام، به هر بخش از گفتگو گوش فرا دهد و مهمترین نقاطِ مطرح شده را، به شیوه‌ای منظم و با توجه به بافت کلی، شناسایی نماید. این ایده‌ها، گاه در قالب جملات، و گاهی در قالب مفاهیم و الگوهای رفتاری خلاصه می شوند. با درک این الگوها، می توان ساختار کلی مصاحبه را تشریح کرد.
مرحله بعد، دسته بندیِ اطلاعات بر اساس موضوعات و زیرموضوعات است. این دسته بندی، نه تنها به سازمان دهی اطلاعات کمک می کند، بلکه به ایجاد ارتباط بین قسمت‌های مختلف مصاحبه نیز منجر می‌شود. این ارتباط به ایجاد یک ساختار منطقی در خلاصه نهایی کمک می کند. به عنوان مثال، اگر مصاحبه در مورد بحران اقتصادی است، می‌توانید اطلاعات را در دسته‌هایی مانند “علل”، “تاثیرات”، و “راهکارها” دسته بندی کنید.
همچنین، توجه به نوع و کیفیتِ هر بخش از مصاحبه بسیار ضروری است. برای مثال، بخش‌های توصیفی، از نظرِ ساختاری با بخش‌های تحلیلی تفاوت دارند. خبرنگار باید به تفاوت‌های ظریف میان این دو نوع اطلاعات آگاه باشد و در خلاصه سازی، ساختار متناسبی را در نظر بگیرد. این درک عمیق، به فهم درست و شفافِ موضوعات و جلوگیری از تحریفِ اطلاعات کمک می کند.
استفاده از روش‌های خلاصه سازیِ کوتاه و سنجیده، مانند خلاصه کردنِ هر بخش از مصاحبه در یک یا چند جمله، و یا استفاده از مکانیسم‌های خلاصه کردنِ مکالماتِ طولانی و پیچیده، می‌تواند بسیار موثر باشد. اما باید از هر رویکرد خلاصه سازی، با درک و توجه عمیق به محتوایِ اصلی و مفاد مصاحبه بهره جست.
به طور کلی، خبرنگار باید مصاحبه را به عنوان یک اثر ادبی مورد بررسی قرار دهد و با هنرِ خلاصه سازی، یک چارچوب منطقی و با ساختار درست را برای ارائه آن به مخاطب طراحی کند. این فرایند، به ایجاد مصاحبه‌ای مؤثر و موثر در برقراری ارتباط بین خبرنگار و مخاطبانش کمک می‌کند. توجه به این نکته که خلاصه سازی، یک هنر است که با دقت و توجه به همه جوانب، می‌تواند شکل می‌گیرد، بسیار مهم است.
